Chăn nuôi tuần hoàn – Giải pháp hiệu quả cho sự phát triển bền vững

Chăn nuôi theo mô hình kinh tế tuần hoàn là việc triển khai các loại hình, phương thức, công nghệ gắn với giảm tiêu hao nguyên liệu đầu vào, xử lý tối ưu chất thải chăn nuôi phục vụ trồng trọt, thủy sản và lâm nghiệp. Những năm gần đây, ở Việt Nam, việc áp dụng mô hình này đã nâng cao giá trị, gia tăng sản phẩm nông nghiệp, tận dụng đầu ra của chăn nuôi tạo nguồn phân bón hữu cơ cho trồng trọt, làm thức ăn cho gia súc.

Theo Cục Chăn nuôi, bình quân mỗi năm toàn ngành chăn nuôi tạo ra 60 triệu tấn phân gia súc, gia cầm và hơn 290 triệu m3 nước thải. Lượng phân và nước thải chăn nuôi thải ra rất lớn, nhưng hiện chỉ có một phần được xử lý làm phân hữu cơ hoặc làm nguyên liệu đầu vào cho khí sinh học để tạo năng lượng tái tạo, còn hầu hết được thải ra môi trường, gây lãng phí và ô nhiễm. Do đó, việc khai thác, sử dụng chất thải, phế phụ phẩm trong chăn nuôi không chỉ giúp xử lý, bảo vệ môi trường mà còn góp phần giúp ngành chăn nuôi gia tăng giá trị. (Nguồn: https://nhachannuoi.vn/phat-trien-chan-nuoi-tuan-hoan-nham-giam-thieu-tac-dong-xau-den-moi-truong/)

Hiện nay, tổng đàn gia súc của tỉnh Lai Châu ước đạt 378.370 con, trong đó: Đàn trâu 91.750 con, đàn bò 27.920 con, đàn lợn 258.700 con. Tổng đàn gia cầm 1.833 nghìn con. Toàn tỉnh hiện có khoảng 280 cơ sở chăn nuôi đạt quy mô trang trại; trong đó có: 04 trang trại chăn nuôi lợn đạt quy mô lớn, 34 trang trại đạt quy mô vừa, 242 trang trại đạt quy mô nhỏ. Ngoài ra, còn có khoảng 36.716 hộ chăn nuôi trâu, 9.278 hộ chăn nuôi bò, 55.718 hộ chăn nuôi lợn, 90.000 hộ chăn nuôi gia cầm.

Để giải quyết những thách thức mà ngành chăn nuôi của Lai Châu nói riêng, Việt Nam nói chung đang đối mặt. Trung tâm Khuyến nông và kỹ thuật nông nghiệp, nông thôn xin giới thiệu tới bà con về chăn nuôi tuần hoàn hướng đi nhằm tập trung giảm lượng chất thải hình thành, cải thiện hiệu quả sử dụng tài nguyên và khuyến khích bảo vệ sức khỏe hệ sinh thái.

1. Nội dung cốt lõi

- Giảm chi phí, giảm tiêu thụ nguyên liệu đầu vào;

- Giảm phát thải đầu ra;

- Chế biến và tái sử dụng chất thải chăn nuôi, phụ phẩm nông nghiệp, tạo ra chu trình khép kín giữa các ngành khác nhau như chăn nuôi, trồng trọt, thủy sản, công nghệ chế biến.

2. Nguyên tắc chăn nuôi tuần hoàn

Có 3 nguyên tắc chủ yếu của chăn nuôi tuần hoàn.

Nguyên tắc thứ 1: Bảo tồn và gìn giữ tài nguyên thiên nhiên

Nguyên tắc này nhấn mạnh tầm quan trọng của nguồn lực tự nhiên và hệ thống sinh thái cùng với giảm thiểu sử dụng các nguyên liệu đầu vào không tái tạo hoặc độc hại. Nó bao gồm việc tránh và hạn chế sử dụng các chất hóa học và nguyên vật liệu không thể tái sử dụng hoặc tái tạo.

Nguyên tắc thứ 2: Sử dụng hiệu quả các nguồn lực

Nguyên tắc này nhấn mạnh vai trò của hệ thống trao đổi tuần hoàn. Các hệ thống sản xuất nông nghiệp có thể hiệu quả hơn thông qua sử dụng và sử dụng lại các nguồn lực và cải thiện các chu trình. Hệ sinh thái tự nhiên thường bị ảnh hưởng bởi tái tạo thực phẩm, năng lượng và nước hiệu quả. Có 3 mức độ có thể tăng cường sử dụng nguồn lực hiệu quả gồm: (1) Cải tiến sản xuất bằng các trang thiết bị trong hệ thống sản xuất nông nghiệp tiên tiến; (2) Thay thế các sản phẩm có hiệu quả sử dụng nguồn lực thấp bằng các sản phẩm có hiệu quả sử dụng nguồn lực cao; (3) Thiết kế hệ thống tuần hoàn bằng cách biến đầu ra của quá trình sản xuất này thành đầu vào cho quá trình sản xuất khác.

Nguyên tắc thứ 3: Sử dụng đa mục đích và giá trị tái tạo

Nguyên tắc này đề cập đến giảm thiểu lãng phí lương thực, thực phẩm bằng việc tận dụng các dòng chất thải và biến chúng trở thành các đầu vào có giá trị cho chuỗi sản xuất lương thực, thực phẩm. Sự lãng phí lương thực, thực phẩm có thể diễn ra ở tất cả các công đoạn của chuỗi giá trị như sản xuất, thu hoạch, dự trữ, chế biến, vận chuyển bởi các lương thực, thực phẩm bị vứt bỏ trong khâu bán lẻ khi không bán được và vứt bỏ bởi người tiêu dùng.

3. Lợi ích của chăn nuôi tuần hoàn đối với môi trường

Mô hình chăn nuôi tuần hoàn mang lại nhiều lợi ích thiết thực:

- Bảo vệ nguồn nước: Thay vì để chất thải chăn nuôi thải trực tiếp ra môi trường gây ô nhiễm các dòng sông, ao hồ và mạch nước ngầm, hệ thống xử lý trong mô hình tuần hoàn được thiết kế để thu gom, xử lý và loại bỏ các chất ô nhiễm trước khi nước thải được tái sử dụng hoặc thải ra môi trường. Điều này góp phần duy trì chất lượng nguồn nước sinh hoạt và sản xuất cho người dân khu vực lân cận, đồng thời giúp bảo tồn hệ sinh thái thủy sinh.

- Giảm ô nhiễm không khí: Việc thu hồi và sử dụng khí sinh học hạn chế phát tán các khí độc hại, cải thiện môi trường sống. Mùi hôi từ phân chuồng, khí metan (CH₄), amoniac (NH₃) và các khí độc khác phát sinh trong quá trình chăn nuôi không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe con người mà còn làm suy giảm chất lượng không khí. Việc ứng dụng công nghệ thu hồi khí sinh học từ chất thải giúp chuyển đổi các loại khí gây ô nhiễm này thành nguồn năng lượng có ích như biogas, sử dụng để đun nấu hoặc phát điện. Nhờ đó, môi trường sống xung quanh khu vực chăn nuôi trở nên sạch hơn, trong lành hơn.

- Hạn chế tác động đến biến đổi khí hậu: Giảm phát thải CH₄ từ phân chuồng và khí thải từ hoạt động chăn nuôi. Mô hình chăn nuôi tuần hoàn đóng góp tích cực vào việc giảm thiểu phát thải khí nhà kính, đặc biệt là khí metan từ phân chuồng – một trong những tác nhân gây hiệu ứng nhà kính mạnh gấp hàng chục lần so với CO₂. Khi chất thải được xử lý đúng cách, lượng khí phát thải ra môi trường sẽ giảm đáng kể, từ đó góp phần làm chậm lại quá trình biến đổi khí hậu đang diễn ra ngày càng nghiêm trọng.

- Sử dụng tài nguyên hiệu quả: Chất thải được xử lý và tái sử dụng, giúp giảm lãng phí và tăng hiệu suất chăn nuôi. Thay vì xem chất thải là gánh nặng, mô hình chăn nuôi tuần hoàn này biến chúng thành nguồn tài nguyên quý giá. Phân bón hữu cơ, nước tưới, khí sinh học… đều có thể được thu hồi từ chất thải chăn nuôi sau xử lý. Việc tái sử dụng như vậy giúp giảm thiểu chi phí mua nguyên liệu đầu vào, đồng thời tận dụng tối đa nguồn lực sẵn có trong trang trại.

- Nâng cao hiệu quả kinh tế: Tiết kiệm chi phí vận hành, giảm phụ thuộc vào năng lượng bên ngoài và tối ưu hóa lợi nhuận. Mô hình chăn nuôi tuần hoàn không chỉ giúp tiết kiệm chi phí trong dài hạn – nhờ việc giảm chi phí xử lý môi trường, tiết kiệm điện, nước và phân bón – mà còn giúp người chăn nuôi chủ động hơn về năng lượng và tài nguyên. Từ đó, mô hình chăn nuôi tuần hoàn góp phần ổn định sản xuất, giảm rủi ro và nâng cao lợi nhuận một cách bền vững. Đây chính là nền tảng vững chắc để ngành chăn nuôi Lai Châu tiến xa hơn trong chuỗi giá trị nông nghiệp hiện đại, nâng cao năng lực cạnh tranh và hướng tới một tương lai xanh – sạch – bền vững.

4. Một số qui trình chăn nuôi tuần hoàn

4.1. Mô hình Vườn – Ao – Chuồng (VAC)

 Mô hình VAC đã được áp dụng phổ biến ở Việt Nam từ những năm 1980 và được coi là hình thức nông nghiệp tuần hoàn đơn giản nhất. Trong đó, vườn là hoạt động trồng trọt, ao là nuôi trồng thủy sản và chuồng là chăn nuôi gia súc, gia cầm trong các hộ gia đình, gia trại, trang trại. VAC đã tạo ra một mô hình sản xuất nông nghiệp tổng hợp, gắn kết trồng trọt với chăn nuôi, hạn chế chất thải, thuận theo tự nhiên và hoàn toàn phù hợp với các nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn.

Sau này, mô hình VAC đã được cải tiến phù hợp với trình độ phát triển của sản xuất nông nghiệp vùng cao: Vườn – Ao – Chuồng – Rừng (VACR). Thực hiện mô hình nông nghiệp này vừa đem lại hiệu quả kinh tế cao, vừa giúp giảm phát thải khí nhà kính, hạn chế rác thải ra ngoài môi trường, có khả năng cải thiện đất đai trồng trọt tốt, sản xuất phân bón…Hiện nay mô hình VAC vẫn đang được sử dụng rộng rãi và được áp dụng thêm nhiều các công nghệ, cơ giới hóa trong sản xuất, do đó đạt được hiệu quả cao.

4.2. Mô hình sản xuất tổng hợp bò – trùn quế – cỏ/ngô – gia súc, gia cầm – cá

Mô hình tận dụng phụ phẩm chăn nuôi (phân) để nuôi trùn quế; lấy phân trùn quế bón cỏ/ngô; trùn quế làm thức ăn cho gia súc, gia cầm, cá, đem lại hiệu quả kinh tế cao, giảm phát thải khí nhà kính, bảo vệ môi trường. Hiện nay ở nước ta đã có một số địa phương áp dụng mô hình chăn nuôi hữu cơ (Trồng trọt, thức ăn, chăn nuôi, trồng trọt), tạo ra một chu trình khép kín tận dụng sản phẩm trồng trọt làm nguồn thức ăn cho gia súc, vật nuôi và ngược lại sử dụng các phế phẩm thải ra từ vật nuôi làm phân bón cho cây trồng.

Nuôi bò lấy phân làm thức ăn cho giun quế

Lấy phân gia súc để nuôi giun quế

Lấy giun quế nuôi gà thả vườn

Trồng ngô lấy thân nuôi bò

4.3. Mô hình chăn nuôi an toàn sinh học 4F (Farm - Food - Feed - Fertilizer: Trồng trọt - Thực phẩm - Chăn nuôi - Phân bón)

Có thể coi đây là mô hình kinh tế tuần hoàn đúng nghĩa đầu tiên trong nông nghiệp được ra mắt ngày 17/8/2020 của Tập đoàn Quế Lâm. Mô hình là chu trình sản xuất khép kín, gồm: chăn nuôi lợn hữu cơ, sản xuất các chế phẩm sinh học, sản xuất thức ăn chăn nuôi hữu cơ và sản xuất phân bón vi sinh. Trong mô hình này, chất thải trong trang trại được thu gom và xử lý để sản xuất phân bón hữu cơ vi sinh phục vụ trồng trọt, tạo thành quy trình sản xuất nông nghiệp khép kín từ chăn nuôi đến trồng trọt, từ cây đến đất. Thực hiện mô hình chăn nuôi an toàn sinh học 4F vừa tăng hiệu quả kinh tế, phòng ngừa dịch bệnh, vừa góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, giảm phát thải khí nhà kính.

4.4. Sử dụng chất thải chăn nuôi để nuôi giun quế, nuôi ruồi lính đen

Các mô hình sử dụng chất thải chăn nuôi để nuôi giun quế, nuôi ruồi lính đen, sau đó lấy giun quế, ruồi lính đen làm nguồn protein chăn nuôi lợn, gà, thủy sản ở nhiều nơi đang thu được thành công và cần được nghiên cứu nhân rộng. Đây là hướng đi rất hay bởi người chăn nuôi vừa có nguồn protein tốt, vừa xử lí được chất thải, bảo vệ môi trường.

Nuôi bò lấy phân làm thức ăn cho giun quế, ruồi lính đen 

Lấy phân gia súc để nuôi giun quế

Lấy phân gia súc để nuôi ruồi lính đen

Sử dụng giun quế, ruồi lính đen làm thức ăn cho lợn

4.5. Mô hình sản xuất thức ăn hỗn hợp hoàn chỉnh từ nguồn nguyên liệu ở địa phương để phát triển chăn nuôi bò thịt

Sử dụng các nguồn nguyên liệu sẵn có tại địa phương để sản xuất các loại thức ăn hỗn hợp hoàn chỉnh (TMR và FTMR) cho bò thịt nhằm: nâng cao năng suất, chất lượng thịt, chủ động nguồn thức ăn quanh năm, giảm chi phí thức ăn cho chăn nuôi bò thịt thâm canh và thúc đẩy chăn nuôi bò thịt thành ngành sản xuất chính.

Tận dụng sườn núi trồng cỏ voi

Quá trình băm nhỏ cỏ voi, thân ngô làm thức ăn cho bò

Quá trình trộn cám

Ủ thức ăn cho chăn nuôi bò thịt

5. Giải pháp phát triển mô hình chăn nuôi tuần hoàn

- Đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp tuần hoàn, nâng cao năng lực sản xuất và chất lượng sản phẩm. Tăng cường đầu tư vào nghiên cứu, phát triển và chuyển giao các công nghệ sinh học, công nghệ hóa lý, công nghệ thông tin, công nghệ xanh… phục vụ cho mô hình chăn nuôi tuần hoàn, đồng thời khuyến khích sự hợp tác, liên kết, chia sẻ kinh nghiệm và tài nguyên giữa các bên liên quan.

- Tăng cường tuyên truyền, giáo dục và nâng cao nhận thức của các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và người dân về ý nghĩa, lợi ích và cách thức thực hiện chăn nuôi tuần hoàn. Phổ biến rộng rãi các mô hình chăn nuôi tuần hoàn thành công, tạo sự hứng thú, động viên và hướng dẫn cụ thể cho các đối tượng tham gia vào mô hình này, đồng thời tôn vinh, khen thưởng và truyền thông các tấm gương tiêu biểu. Tạo động lực để các địa phương, doanh nghiệp, người nông dân đầu tư vào nông nghiệp tuần hoàn, chăn nuôi tuần hoàn như các chính sách hỗ trợ về vốn, công nghệ, thị trường…

- Mở rộng thị trường tiêu thụ cho các sản phẩm nông nghiệp tuần hoàn, tạo lợi thế cạnh tranh cho các doanh nghiệp, hộ nông dân tham gia vào mô hình này. Xây dựng và duy trì uy tín, chất lượng và an toàn của các sản phẩm nông nghiệp tuần hoàn, đáp ứng nhu cầu và sự tin tưởng của người tiêu dùng trong và ngoài nước.

- Tiếp tục nâng cao nhận thức của người sản xuất, doanh nghiệp… trong phát triển chăn nuôi tuần hoàn. Đồng thời, xây dựng chương trình và tổ chức các lớp tập huấn nâng cao cho các cán bộ nghiên cứu, các đơn vị sản xuất kinh doanh về các mô hình ứng dụng, chuyển giao công nghệ xử lý chất thải, phế, phụ phẩm trong chăn nuôi và sản xuất nông nghiệp.

Cùng với sự chung tay của cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người chăn nuôi mô hình chăn nuôi tuần hoàn sẽ ngày càng phát triển - không chỉ vì hiệu quả sản xuất hôm nay, mà còn vì sự sống và phát triển lâu dài của các thế hệ mai sau.